Katharine Dain, sopraan en Sam Armstrong, piano

Debussy, Delbos, Messiaen, Dutilleux en Saariaho

De Paulus

zondag 02 augustus 2020

Regards sur l’Infini – Visies op de Oneindigheid

Parfum de l’instant (Quatres instants, 2002)

Kaija Saariaho/Amin Maalouf

Chanson de la déportée (1945)

Henri Dutilleux/Jean Gandrey-Réty

Proses lyriques (1892-93)

  1. De rêve
  2. De grève

Claude Debussy

L’âme en bourgeon (1937)

  1. Ai-je pu t’appeler de l’ombre vers le jour

Claire Delbos/Cécile Sauvage

Poèmes pour Mi (1937)

  1. Action des grâces
  2. Paysage
  3. La maison
  4. Épouvante
  5. L’épouse
  6. Ta voix
  7. Les deux guerriers
  8. Le collier
  9. Prière exaucée

Olivier Messiaen

L’âme en bourgeon

  1. Dors

Delbos/Sauvage

Proses lyriques

  1. De fleurs
  2. De soir

Claude Debussy

Regards sur l’Infini (Quatre mélodies, 1943)

Dutilleux/Anna de Noailles

Il pleut (1986)

Saariaho/Guillaume Apollinaire

Katharine Dain: “Eventually, our work took the form of a recital and album program, Regards sur l’Infini, a deeply personal collection of songs that are both timeless and highly relevant to the collective fractured emotional state brought on by a global crisis. The program spans 100 years of French mélodie tradition, from Claude Debussy to Kaija Saariaho (Finnish but long resident in France), and it features virtually unknown works by both a young Henri Dutilleux and the little-known Claire Delbos, whose composition career was cut tragically short by illness. The centerpiece of the program is Olivier Messiaen’s stunning Poèmes pour Mi, written for Delbos, his first wife, in the early years of their marriage.”

Olivier Messiaen

In het hart van dit programma, getiteld Regards sur l’Infini, ligt Poèmes pour Mi (1936–37) van Olivier Messiaen (1908–1992). Deze negendelige liederencyclus – toonzettingen van gedichten van eigen hand waarin hij zijn huwelijk met de violiste en componiste Claire Delbos (1906–1959) celebreert – wordt omringd door vier sferen – Katharine Dain: “it is a kind of symmetrical journey of a program without interval”:

In de eerste sfeer rondom Poèmes pour Mi cirkelen twee liederen van Claire Delbos – toonzettingen van gedichten van Cécile Sauvage, Messiaens moeder. De tweede sfeer wordt gevormd door twee liederen van Henri Dutileux (1916–2013), in de derde de vier Proses Lyriques van Claude Debussy (1862–1918), twee aan twee. Dit recital wordt geopend en besloten met twee liederen van Kaja Saariaho (1953), de Finse componiste die sinds begin jaren tachtig in Parijs woont.

Messiaen noemde Claire Delbos Mi. De geboorte van hun enig kind, Pascal (1937) zette hem aan tot de zesdelige liederencyclus Chants de Terre et de Ciel (1938). Zijn poëzie is surrealistisch van aard – Oliviers jongere broer Alain was een vruchtbare dichter, evenals hun moeder.

Messiaens oeuvre is adembenemend heterogeen, een eclecticus is hij nooit. Deze “moderne middeleeuwer” – een uit de Middeleeuwen hier verdwaalde monnik –, staat op eenzame hoogte maar nooit alleen. Een buitengewoon genereus mens was hij, een diepgelovige rooms-katholiek getuige de pracht en praal van bijvoorbeeld de orgelcyclus La Nativité du Seigneur en de fantastische, twee uur durende suite voor piano Vingt regard sur l’enfant Jésus – luister naar de vertolking van Messiaens tweede echtgenote Yvonne Loriod.

Putte Messiaen uit tal van christelijk spirituele en mystieke literatuur, even vanzelfsprekend liet hij zich in Poèmes pour Mi inspireren door de metriek van het antieke Grieks en Hindoe-ritmiek. Hij droeg voortdurend oren op steeltjes en wandelde verwonderd door de ontzaglijke natuur. Er was niets geveinsd aan hem, hij leek eerder kinderlijk ontvankelijk in al zijn uitingen en vondsten, hoorde onwillekeurig kleuren in tonen en samenklanken. Tegelijk toonde hij zich een ware muziektheoreticus in bijvoorbeeld Mode de valeurs et d’intensité. Messiaen was evenwel van nature behept met synesthesie, zij het dat hij in kleuren geen klanken waarnam. Daarvoor moest hij te rade gaan in zijn boekje waarin hij die nauwgezet noteerde en altijd bij zich droeg. Hieruit is het na zijn dood uitgegeven theoretische werk over harmonie en kleuren voortgevloeid.

Messiaen was even goed ornitholoog, verwerkte vrijelijk vogelzang in zijn muziek zoals in de Turangalîla-Symphonie. In dit grootse en meeslepende werk maakt hij ook gebruik van de onde Martinot, een zangerig elektronisch muziekinstrument. Bij de première op 2 december 1949 in Boston, onder leiding van Leonard Bernstein, was Yvonne Loriod de pianosoliste. Deze symfonie is een kosmische liefdesverklaring aan haar. Hierin getuigt hij van zijn fascinatie voor de sage van Tristan und Isolde – in navolging van Debussy en eerder van Wagner.

Poèmes pour Mi vereist een sopraan die dramatische grandeur bezit, noteerde Messiaen, een van Wagneriaanse allure. Katharine Dains persoonlijkheid en stem leent ook voor deze liederencyclus. Zij is ongemeen veelzijdig, haar repertoire strekt zich uit van de vroeg-barok als ook in hoofdrollen in Mozart-opera’s, het romantische en laat-romantische lied tot en met hedendaagse muziek.

Olivier Messiaen

Claire Delbos

Delbos en Messiaen gaven in de jaren dertig dikwijls vioolpianorecitals en legden zich daarin toe op het romantische repertoire; hij was destijds meteen al getroffen door haar gepassioneerde spel. Voor hun huwelijk in 1932 componeerde Messiaen Thème et variations voor viool en piano. Haar koosnaam Mi is daarin de grondtoon. Op haar beurt toonzette Claire voor hem gedichten van Cécile Sauvage (1883–1927), Messiaens moeder. Delbos’ oeuvre is klein en bijzonder fijn, zij schreef naast werken voor koor en voor orgel meerdere liederencycli, op gedichten van Cécile Sauvage.

Na de geboorte van hun enig kind Pascal ging Claire’s gezondheid achteruit, het geheugen liet haar meer en meer afweten. In 1942, na vrijgelaten uit het concentratiekamp Görlitz – waar hij zijn Quatuor pout la fin du temps componeerde en met medegevangen uitvoerde –, besefte Messiaen dat hij haar voor altijd kwijt was. Een operatie in 1944 leidde ertoe dat zij in een sanatorium moest worden opgenomen en vervolgens permanent gehospitaliseerd. Messiaen bezocht haar zoveel mogelijk en zorgde voor hun zoon Pascal.

Claire Delbos

In 1961, twee jaar na Claire’s dood, hertrouwde Messiaen met Yvonne Loriod (1924–2010), een van de belangrijkste Franse pianisten van haar generatie en componiste. Zij beschikte over een fabelachtig geheugen, speelde de tweeëndertig pianosonates van Beethoven uit het hoofd, evenals de twee boeken van Bachs Wohltempiertes Klavier. In 1942, zeventien jaar oud, voegde Yvonne Loriod zich bij Messiaens analyseklas op het conservatorium van Parijs. Spoedig werd zij zijn oogappel en de belangrijkste vertolker van zijn werken sindsdien. Zij werd co-mentor van de pianisten en componisten die bij Messiaen kwamen studeren.

Kijk met de oren, luister met de ogen

“Indien u in mijn woord blijft, zult u de Waarheid kennen en de Waarheid zal u vrijmaken”. Met dit citaat uit het Evangelie van Johannes [Joh. 8:31 & 32] besloot Olivier Messiaen op 25 juni 1971 in Amsterdam zijn toespraak na de ontvangst van de Erasmusprijs. Daarin poogde hij, aldus de Belgische musicoloog Harry Halbreich, “zijn vrijheid als scheppend kunstenaar te definiëren, en voor een gelovige die hij is, is deze vrijheid onverbrekelijk verbonden met de humane en geestelijke vrijheid, een vrijheid waarvan het geloof de sleutel is.” 

Muziek als klinkende belijdenis ingegeven door een kosmische roeping. Messiaen trok componisten die in en na de jaren vijftig de toon zetten, onder wie Pierre Boulez (1925–2016), Karl-Heinz Stockhausen (1928–2007), Ton de Leeuw (1926–1996), George Benjamin (1960) en pianisten zoals Håkon Austbø – in Nederland woonachtig – en Pierre-Laurent Aimard. Wat zij leerden, beschouwde Stockhausen als zijn lijfspreuk: kijk met je oren, luister met je ogen.

Yvonne Loriod

Claude Debussy

In dit exquisiete programma wordt Poèmes pour Mi omringd door twee liederen van Claire Delbos – toonzettingen van gedichten van Cécile Sauvage, Messaiens moeder –, in de derde kring cirkelen twee liederen van Henri Dutilleux (1916–2013). Diens oeuvre is nauw aan dat van Debussy en Messiaen verwant. Is het oeuvre van Dutilleux niet groot, met Messaien en Boulez is hij de grote drie van de Franse toonkunst van na de Tweede wereldoorlog.

De vierde kring rondom ‘Mi’ is twee aan twee de vier Proses lyriques van Debussy (1862–1918).

De Proses lyriques behoren tot Debussy’s vroegrijpe werk en stammen uit de jaren 1892-93. De vier gedichten die Debussy zelf schreef, zijn onmiskenbaar beïnvloed door de symbolistische poëzie van Stéphane Mallarmé (1842–1898). Debussy frequenteerde in die jaren de dinsdagavonden bij Mallarmé aan de rue de Rome, in diens kleine huiskamer. De bijna sacrale sfeer waarin de grote dichter op zachte toon zijn monologen hield, trok belangrijke dichters en schrijvers onder wie Paul Valéry en André Gide, als ook Oscar Wild en de schilder James Whistler.

Debussy’s eerste publieke succes, het orkestwerk Prélude à l’après-midi d’un faun –geïnspireerd door Mallarmé’s gedicht L’aprés-midi d’un faun –, dateert uit de jaren 1892–1894. Dit symfonische gedicht en de Proses lyriques vormen het kantelpunt in zijn ontwikkeling en leiden onder meer naar zijn enige opera Pelléas et Mélisande die op 30 april 1902 in Parijs in première ging. Het continue quasi-parlando, kenmerkend voor deze opera, ontplooit zich in Proses lyriques, evenals de sonoriteit – atmosferisch, mysterieus en dromerig – van Prélude à l’après-midi d’un faun uit 1893.

Claude Debussy

Henri Dutilleux

In Anger geboren en overleden in Parijs heeft Henri Dutilleux (1916–2013) een relatief klein oeuvre nagelaten. Dit komt omdat hij vijftien jaar producent bij Radio Feance was en daarna in Parijs doceerde aan achtereenvolgens de École Normal de Musique en het Conservatoire National Supérieur de Musique. Opmerkelijk is dat zijn muziek een geheel eigen stem en aard bewaart te midden de twee Franse grootheden Olivier Messiaen (1808–1992) en Pierre Boulez (1925–2016). ‘s Werelds meest toonaangevende musici en dirigenten van zijn tijd speelden zijn werken graag. Zie toch titels als Tout un monde lointain voor zijn celloconcert en L’arbre des songes voor zijn vioolconcert.

Is bij Dutilleux onmiskenbaar de invloed van Ravel en Roussel te bespeuren, en van Bartók als ook wel Stravinsky, in even goed zijn poëtische en tegelijk schilderachtige titels, raakte hij zoals Messiaen in de ban van, werd hij betoverd door Debussy’s opera Pelléas et Mélisande. Even goed Dutilleux vond in zijn echtgenote, de pianiste Geneviève Joy (1919 – 2009), een voorvechtster van zijn muziek. De twee liederen van Dutilleux in dit programma ontstonden in de oorlogsjaren.

Pelléas et Mélisande

Acht jaar oud kreeg Messiaen onder meer de partituur van Pelléas et Mélisande cadeau. Hierover verklaarde hij: “Deze partituur had op mij het effect van een bliksemslag, van een openbaring. Ik heb deze muziek onophoudelijk gezongen, gespeeld en opnieuw gezongen. Deze partituur heeft waarschijnlijk op mij de meest beslissende invloed uitgeoefend.” Vele jaren later nog kon hij niet over Debussy’s sonore kleurenpalet uit.

Kaija Saariaho

Kaija Saariaho (1953) heeft naam en faam gemaakt met elektro-akoestische – “spectrale” – composities, waaronder opera’s. Allengs nam zij meer afstand van elektronica. In de Zaterdagmatinee in het Concertgebouw van 30 mei zou haar La Passion de Simone uit 2006 zijn uitgevoerd, een oratorium voor sopraan, koor en orkest op grond van een libretto van de Frans-Libanese schrijver en dichter Amin Maalouf – over het leven van de filosofe en politiek activiste Simone Weil (1909–1943).

Katharine Dain: “She is Finnish but has been living in Paris for a long time, and although I find her voice and style to be very distinct (especially the older she gets), I can also certainly hear the influence of French Spectralist composers from the 2nd half of the 20th century on her music – thus I find her linked musically and spiritually back to Messiaen, with whom I think she shares a mysticism and transfiguring quality of music and sound.

She has written vocal music throughout her career, but is commissioned more and more for voice nowadays – no wonder, because her vocal writing is gorgeous. Il pleut is a song from 1986 and is a setting of a calligrammatic poem by Apollinaire. I find it hypnotic and extremely effective. The single piano notes descend chromatically in an almost unbroken line, mimicking the soft fall of rain and the physicality of the poem on the printed page. The wide vocal leaps and irregular rhythms trace out a highly expressive but still rather muted pattern within the regular piano texture–literally, the “voix des femmes” that centers itself between the extremes of heaven and earth.

Kaija Saariaho

Seizoen 2020/2021

Daniël van der Hoeven

Daniël van der Hoeven

Bach, Esher, Prokofjev en Ravel

De Paulus

zondag 25 oktober 2020

Ack van Rooyen & Juraj Stanik

Ack van Rooyen, flügelhorn & Juraj Stanik, piano

Boy Edgar Prijs 2020 winnaar Ack van Rooyen in Muziekkamer Oegstgeest

De Paulus

zondag 04 oktober 2020

Ekaterina Levental, mezzosopraan & Frank Peters, piano 1

Ekaterina Levental, mezzosopraan & Frank Peters, piano

Liederen van Nikolaj Medtner – een oeuvre van onschatbare waarde herondekt

De Paulus

zondag 13 september 2020

Ysaÿe Trio

Ysaÿe Trio

Beethoven – de Strijktrio’s opus 3 en opus 9 nr. 3 | Willem van Otterloo – Strijktrio

De Paulus

zondag 30 augustus 2020

Sam Armstrong - piano

Sam Armstrong, piano

Pianowerken van Haydn, Szymanowski en Schubert

De Paulus

zondag 05 juli 2020