Marene Elgershuizen en Frans van Ruth

De meest monumentale liederencyclus uit de Nederlandse muziekgeschiedenis

“Een voorname persoonlijkheid treedt ons in de muziek van Schlegel tegemoet.”

Vijf van de elf zondagmatinees in De Paulus dit seizoen staan geheel of gedeeltelijk in het teken van Leander Schlegel. Echter, ruim 100 jaar geleden werden er al matinees aan zijn werk gewijd, in Wenen.

“Daar, waar de Noordzee op de Hollandse kust spoelt, in de buurt van Haarlem, de stad van bloemen en schilderijen, leeft sinds jaren in onvermoeibaar scheppen een man, wiens naam in het muzikale Wenen sinds kort bekend is, die evenwel zonder twijfel voorbestemd is in de wijdste kringen door te dringen”. Aldus Josef Gänsbacher, een vooraanstaande persoonlijkheid in het Weense muziekleven, in 1911 in Der Merker over Leander Schlegel, de in Oegstgeest geboren en dan al 40 jaar in Overveen woonachtige componist.

Rijke oogst

Gänsbacher: “Schlegel heeft een pianowerken gepubliceerd die veel schoonheid en voortreffelijkheid brengen”. Vervolgens weidt hij uit over meerdere composities, waaronder Schlegels liederen: “In zijn talrijke liederen, die zoveel heerlijks behelzen, vindt de zanger een rijke oogst”. De Wener wijst ook op Schlegels Deutsche Liebeslieder opus 20, de liederencyclus die op 13 maart in De Paulus te beluisteren is. Met dank aan Willem Noske (1918-1995), vurige violist en niet te blussen vorser naar muziek van Nederlandse componisten. De vonk sloeg over

Frans van Ruth over zijn eerste bezoek aan Noske in 1981: “Het komt maar zelden voor dat je bij iemand over de van alle stapels papieren en partituren nauwelijks onzichtbare vloer komt, die dan meteen zo’n combinatie van bevlogenheid voor de zaak en persoonlijke charme ten toon spreidt. Tot de liederen waarmee Willem ons uiteindelijk naar huis liet gaan, behoorden er drie van Leander Schlegel (van wie we natuurlijk nog nooit gehoord hadden) en de vonk die toen oversloeg, is wat mij betreft nooit meer uitgedoofd.” In 2009 en 2011 bezorgden Frans van Ruth en Margaret Krill een tekstkritische editie van de verzamelde liederen van Leander Schlegel.

Voorname persoonlijkheid

In zijn standaardwerk Een eeuw Nederlandse muziek 1815-1915 (Amsterdam, 1950/1986) merkt Eduard Reeser over Schlegel op dat diens vertolkingen van pianowerken van Robert Schumann bewondering wekten: “Van die voorkeur getuigt ook zijn componeren” en: “Een voorname persoonlijkheid treedt ons in de muziek van Schlegel tegemoet; de gebondenheid aan een muzikale traditie (…) gaat er van zijn werk een frisheid en levendigheid uit die zich wel heel gunstig onderscheidt van de ouderwetsheid die zoveel Nederlandse muziek op Duitse grondslag reeds bij haar ontstaan aankleefde.”

Toegangsprijs: € 25,00 voor volwassenen en € 10,00 voor studenten. Als steeds bij de Zondagmatinees vrij entree tot 18 jaar. Dit nu zou kunnen neerkomen om twee of zelfs meer personen voor de prijs van één indien u minderjarigen zoals ook kinderen of kleinkinderen meeneemt.

De meest monumentale liedcompositie uit de Nederlandse muziekgeschiedenis

Pianist Frans van Ruth is docent liedrepertoire en kamermuziek aan het Conservatorium van Amsterdam. Sinds vijfendertig jaar verdiept hij zich ook in het leven en werk van de in Oegstgeest geboren componist Leander Schlegel (1844-1913). Van Ruth wijdde zelf een uitvoerige website aan het leven en werk van Leander Schlegel, www.leander-schlegel.nl

Van Ruth: “Schlegels Deutsche Liebeslieder opus 20 (1900) vormen waarschijnlijk de meest monumentale liedcompositie uit de Nederlandse muziekgeschiedenis. Toch is het niet zeker dat deze cyclus vanuit een vooropgezet idee ontstaan is: sommige liederen waren al eerder uitgevoerd en over zijn toonzetting van ‘Du bist wie eine Blume’, een gedicht van Heinrich Heine, schrijft Schlegel zelfs dat het door een toeval ontstaan is. Blijkbaar is er een ogenblik geweest waarop hij de mogelijkheid zag enige bestaande en nog niet gepubliceerde liederen tot een cyclus uit te bouwen.

“Het literaire thema was allesbehalve nieuw voor hem: hij ontleende het aan ‘Der arme Peter’, een klein gedichtendrieluik van Heine. Kort samengevat: Peter is verliefd op Grete. Helaas is Grete verliefd op Hans met wie zij trouwt. Peter beseft dat het graf de beste plek voor hem is. In de Duitse romantische literatuur wordt de dood minder als een tragische vijand dan als een bevrijdende vriend gethematiseerd: negentiende-eeuwse liederen over liefde en dood eindigen daarom vaak in majeur.

“Als pianist had Schlegel Robert Schumanns toonzetting van Heine-gedichten uitgevoerd en in zijn aan Clara Schumann opgedragen pianowerk Der arme Peter opus 5 (1886) had hij dit thema al behandeld. Het is fascinerend te volgen hoe Schlegel in zijn cyclus het ‘verhaal’ heeft vorm gegeven. In de eerste, gelukkige liederen is het harmonische karakter van de muziek nog eenduidig tonaal en de rol van de piano traditioneel begeleidend.

In het verloop van de cyclus verliest de tonaliteit steeds meer haar eenduidigheid. In het een na laatste lied, ‘Steh balde still’, komt de grondtoon c-klein bijna niet meer voor: symbool voor ontheemdheid. De drie stukken voor pianosolo moeten niet beluisterd worden als intermezzi, maar als wezenlijke stappen in de voortgang van het ‘verhaal’. Aldus wordt de meer zelfstandige, expressieve rol van de piano in de volgende liederen mogelijk.”

Ziehier alle liedteksten

Deutsche Liebeslieder – Ein Cyklus für eine Singstimme und Pianoforte Op. 20

Frau Baronin Anna van Asbeck-Kluit gewidmet

Leipzig, E.W. Fritsch (762), Oktober 1900 (H)